Specjalizacja:
Żelazo w ciąży – dlaczego jest tak ważne i jak zapobiegać niedoborom
Ciąża to wyjątkowy okres w życiu kobiety, w którym organizm musi sprostać zwiększonym wymaganiom metabolicznym, aby zapewnić prawidłowy rozwój rozwijającego się płodu. Jednym z kluczowych składników odżywczych, na które zapotrzebowanie znacząco wzrasta w czasie ciąży, jest żelazo. W tym artykule omówimy, dlaczego żelazo jest tak istotne dla zdrowia matki i dziecka, jakie są konsekwencje jego niedoboru oraz jak skutecznie zapobiegać niedoborom żelaza w okresie ciąży.
Dlaczego żelazo jest tak ważne w ciąży?
Zwiększone zapotrzebowanie
W okresie ciąży zapotrzebowanie na żelazo zwiększa się aż o około 50% w porównaniu do okresu przed ciążą. Normy żywienia wskazują, że kobieta ciężarna powinna dziennie przyjmować około 27 mg żelaza, podczas gdy poza ciążą zalecana dawka wynosi 18 mg. Zapotrzebowanie to wzrasta stopniowo w trakcie trwania ciąży:
- I trymestr: wzrost o około 1 mg dziennie
- II trymestr: wzrost o około 4-5 mg dziennie
- III trymestr: wzrost nawet do 6-7,5 mg dziennie, a w ostatnich 6-8 tygodniach ciąży może sięgać nawet 10 mg dziennie
Kluczowe funkcje żelaza w organizmie matki i dziecka
Żelazo pełni wiele niezwykle istotnych funkcji zarówno w organizmie matki, jak i rozwijającego się płodu:
1. Produkcja hemoglobiny i transport tlenu
Żelazo jest niezbędnym składnikiem hemoglobiny – białka znajdującego się w czerwonych krwinkach, które odpowiada za transport tlenu z płuc do wszystkich komórek organizmu. W czasie ciąży objętość krwi matki zwiększa się o 30-40%, co wymaga produkcji większej ilości hemoglobiny, a tym samym zwiększonego zapotrzebowania na żelazo.
2. Rozwój układu nerwowego płodu
Żelazo odgrywa kluczową rolę w prawidłowym rozwoju mózgu i układu nerwowego dziecka. Jest niezbędne do procesów mielinizacji (formowania osłonek mielinowych wokół komórek nerwowych), które umożliwiają sprawne przewodzenie impulsów nerwowych.
3. Wsparcie układu odpornościowego
Żelazo uczestniczy w reakcjach odpornościowych, wspomagając rozwój systemu immunologicznego zarówno matki, jak i płodu. Prawidłowy poziom żelaza pomaga chronić organizm przed infekcjami.
4. Udział w procesach energetycznych
Pierwiastek ten jest składnikiem ważnych enzymów, które biorą udział w procesie oddychania komórkowego, w wyniku którego powstaje energia potrzebna do przebiegu wielu reakcji biochemicznych.
5. Wzrost i podział komórek
Żelazo jest niezbędne do prawidłowego przebiegu procesu organogenezy (powstawania narządów) u rozwijającego się płodu. Uczestniczy w syntezie DNA i podziale komórkowym.
Konsekwencje niedoboru żelaza w ciąży
Niedobór żelaza może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych zarówno dla matki, jak i dla rozwijającego się dziecka.
Skutki dla matki:
- Niedokrwistość z niedoboru żelaza (anemia) – najczęstsza postać niedokrwistości w ciąży, charakteryzująca się zmniejszoną ilością hemoglobiny w krwi, co prowadzi do utrudnionego transportu tlenu do komórek
- Przewlekłe zmęczenie i osłabienie – związane z niedostatecznym dotlenieniem tkanek
- Zwiększona podatność na infekcje – osłabienie układu odpornościowego
- Zaburzenia koncentracji i funkcji poznawczych
- Komplikacje okołoporodowe – zwiększone ryzyko krwotoków, wolniejsze obkurczanie się macicy po porodzie, gorsze gojenie się ran (np. po cięciu cesarskim lub nacięciu krocza)
Skutki dla dziecka:
- Zaburzenia rozwoju układu nerwowego – mogące prowadzić do problemów z pamięcią, koncentracją, a nawet do trwałych zaburzeń rozwoju intelektualnego
- Niedokrwistość u noworodka
- Zwiększone ryzyko wad rozwojowych – szczególnie w pierwszym trymestrze, gdy następuje intensywny proces organogenezy
- Ograniczenie wzrastania płodu – niska masa urodzeniowa
- Zwiększone ryzyko przedwczesnego porodu
- Zaburzenia słuchu
Objawy niedoboru żelaza w ciąży
Niedobór żelaza może manifestować się szeregiem objawów, które warto znać, aby wcześnie reagować:
- Nadmierne zmęczenie i osłabienie
- Bladość skóry i błon śluzowych
- Zadyszka przy niewielkim wysiłku
- Przyspieszone bicie serca
- Zawroty i bóle głowy
- Zaburzenia koncentracji i pamięci
- Łamliwość paznokci
- Wypadanie włosów
- Ziemisty koloryt skóry
- Charakterystyczne zachcianki na nietypowe substancje (tzw. pica), np. lód, glinę, krochmal
Warto podkreślić, że niedobór żelaza nie zawsze daje wyraźne objawy, dlatego tak ważne jest regularne wykonywanie badań kontrolnych w czasie ciąży.
Jak zapobiegać niedoborom żelaza w ciąży?
Odpowiednio zbilansowana dieta
Podstawowym sposobem zapobiegania niedoborom żelaza jest stosowanie diety bogatej w ten pierwiastek. Żelazo występuje w produktach spożywczych w dwóch formach:
- Żelazo hemowe – znajduje się w produktach pochodzenia zwierzęcego i charakteryzuje się wyższą przyswajalnością (15-30%)
- Żelazo niehemowe – znajduje się w produktach pochodzenia roślinnego i ma niższą przyswajalność (2-10%)
Produkty bogate w żelazo:
Źródła żelaza hemowego:
- Czerwone mięso (wołowina, jagnięcina)
- Drób (szczególnie ciemne mięso)
- Ryby i owoce morza
- Jaja (żółtko)
Źródła żelaza niehemowego:
- Rośliny strączkowe (fasola, soczewica, groch, ciecierzyca)
- Pełnoziarniste produkty zbożowe
- Zielone warzywa liściaste (szpinak, jarmuż, natka pietruszki)
- Nasiona i orzechy
- Suszone owoce (szczególnie morele)
- Komosa ryżowa, amarantus
Zwiększenie przyswajalności żelaza z diety
Samo spożywanie produktów bogatych w żelazo może nie wystarczyć, jeśli organizm nie będzie w stanie go efektywnie wchłonąć. Warto znać czynniki, które mogą zwiększać lub zmniejszać przyswajalność żelaza:
Czynniki zwiększające przyswajalność żelaza:
- Witamina C – spożywanie produktów bogatych w witaminę C razem z żywnością zawierającą żelazo znacząco zwiększa jego wchłanianie. Źródła: owoce cytrusowe, kiwi, truskawki, czerwona papryka, brokuły
- Fermentacja – spożywanie chleba na zakwasie i innych produktów fermentowanych (np. kapusty kiszonej, ogórków kiszonych)
- Namaczanie i kiełkowanie – roślin strączkowych i zbóż, co zmniejsza zawartość kwasu fitynowego, który hamuje wchłanianie żelaza
Czynniki zmniejszające przyswajalność żelaza:
- Taniny i polifenole – zawarte w kawie i herbacie, szczególnie czarnej
- Wapń – zawarty w produktach mlecznych
- Kwas szczawiowy – zawarty w szpinaku, botwince, buraku
- Kwas fitynowy – zawarty w roślinach strączkowych, otrębach zbożowych
- Białka sojowe
Praktyczne wskazówki dotyczące diety
- Unikaj picia kawy i herbaty do posiłków oraz przez około 1-2 godziny przed i po posiłku zawierającym żelazo
- Nie łącz w jednym posiłku produktów bogatych w żelazo z produktami mlecznymi (np. kanapki z szynką i serem)
- Dodawaj do posiłków bogatych w żelazo produkty zawierające witaminę C (np. sok z cytryny do potraw z roślinami strączkowymi, paprykę do dań mięsnych)
- Namaczaj rośliny strączkowe przed gotowaniem i wylewaj wodę z moczenia
- Płucz kasze i ryż przed gotowaniem
- Spożywaj produkty fermentowane, np. chleb na zakwasie
Suplementacja żelaza
Mimo stosowania zbilansowanej diety, w ciąży często konieczna jest suplementacja żelaza, szczególnie u kobiet z już istniejącymi niedoborami lub z grupy podwyższonego ryzyka. Suplementacja powinna być zawsze prowadzona pod kontrolą lekarza, który dobierze odpowiednią formę i dawkę żelaza.
Wskazania do suplementacji żelaza:
- Stwierdzona niedokrwistość (hemoglobina < 11 g/dl)
- Niski poziom ferrytyny (wskaźnika zasobów żelaza w organizmie)
- Ciąża mnoga
- Krótkie odstępy między ciążami (< 1 rok)
- Wcześniejsze krwawienia lub operacje
- Dieta wegetariańska lub wegańska
- Historia niedoboru żelaza przed ciążą
Formy suplementów żelaza:
- Siarczan żelaza – najtańsza i najpowszechniejsza forma, ale może powodować więcej działań niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego
- Fumaran żelaza – dobrze przyswajalny, zazwyczaj dobrze tolerowany
- Glukonian żelaza – dobrze przyswajalny, ale może powodować zaparcia
- Żelazo elementarne
- Chelaty żelaza – kompleksy żelaza z aminokwasami, lepiej przyswajalne i powodujące mniej działań niepożądanych
Zasady przyjmowania suplementów żelaza:
- Najlepiej przyjmować żelazo na czczo lub w przerwie między posiłkami (około 1 godziny przed lub 2 godziny po posiłku) dla lepszego wchłaniania
- Jeśli występują dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, można przyjmować preparat z posiłkiem, choć zmniejsza to jego wchłanianie
- Nie łączyć z preparatami wapnia, cynku, miedzi, manganu
- Nie popijać herbatą ani kawą
- Najlepiej popijać wodą lub sokiem bogatym w witaminę C (np. sokiem pomarańczowym)
- Stosować się do zalecanej dawki – zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza są szkodliwe
Regularne badania kontrolne
Kluczowym elementem profilaktyki niedoboru żelaza jest regularne monitorowanie jego poziomu w organizmie poprzez badania krwi. U każdej kobiety w ciąży zaleca się wykonanie:
- Morfologii krwi (poziom hemoglobiny, hematokryt, liczba czerwonych krwinek)
- Oznaczenia poziomu ferrytyny – najlepszego wskaźnika zapasów żelaza w organizmie
Badania te powinny być wykonywane kilkakrotnie w czasie ciąży, zgodnie z zaleceniami lekarza prowadzącego.
Grupy szczególnie narażone na niedobór żelaza w ciąży
Niektóre kobiety są bardziej podatne na rozwinięcie niedoboru żelaza w czasie ciąży:
- Kobiety ze słabymi zapasami żelaza przed ciążą
- Kobiety z obfitymi miesiączkami przed ciążą
- Kobiety z ciążą mnogą
- Kobiety z krótkimi odstępami między ciążami
- Kobiety stosujące dietę wegetariańską lub wegańską
- Nastolatki w ciąży
- Kobiety z chorobami przewlekłymi, które utrudniają wchłanianie żelaza (np. celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna)
- Kobiety po operacjach bariatrycznych
Podsumowanie
Żelazo jest jednym z najważniejszych składników odżywczych w okresie ciąży, niezbędnym dla prawidłowego rozwoju płodu i zdrowia matki. Niedobór żelaza może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, dlatego tak ważne jest wczesne rozpoznanie i odpowiednia interwencja.
Zapobieganie niedoborom żelaza powinno opierać się na kompleksowym podejściu obejmującym:
- Zbilansowaną dietę bogatą w żelazo
- Stosowanie praktyk zwiększających jego przyswajalność
- Suplementację pod kontrolą lekarza w razie potrzeby
- Regularne badania kontrolne
Pamiętaj, że każda ciąża jest inna, a zapotrzebowanie na żelazo może się różnić w zależności od indywidualnych czynników. Zawsze konsultuj się z lekarzem prowadzącym ciążę, który pomoże dostosować zalecenia do Twojej konkretnej sytuacji.
O autorze
mgr Ewelina Cichocka-Mroczek
Dietetyk
Jestem dietetykiem, absolwentką Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego (kierunek Dietetyka). Tuż po studiach związałam się zawodowo z Uniwersyteckim Szpitalem Dziecięcym w
Krakowie, gdzie przez ponad dwa lata w Oddziale Pediatrii i Gastroenterologii prowadziłam
dietoterapię i współuczestniczyłam w prowadzeniu leczenia żywieniowego dzieci chorujących na różne jednostki chorobowe. Odbyłam także tam kurs leczenia żywieniowego dojelitowego i pozajelitowego oraz uzyskałam tytuł eksperta Modulife (diety prowadzonej u pacjentów chorujących na chorobę Leśniowskiego-Crohna).
Od października 2023 roku współpracuję z Uniwersytetem Jagiellońskim gdzie prowadzę ćwiczenia z zakresu dietetyki dla studentów dietetyki i medycyny. Poza dietetyką
pediatryczną przez cały czas prowadziłam i prowadzę interwencje żywieniowe u osób
dorosłych. Szczególnie interesują mnie schorzenia z zakresu endokrynologii, gastroenterologii, dermatologii oraz choroby o podłożu emocjonalnym, m.in.:
insulinooporność, PCOS, trądzik, choroby zapalne jelit, zespół jelita drażliwego oraz zaburzenia odżywiania.
W Lanula Clinic jestem entuzjastką szerokiego spojrzenia na problem, pacjenta traktuję indywidualnie i kompleksowo a nie jak ,,kolejny przypadek kliniczny”. Zależy mi na trwałej więzi na poziomie pacjent-dietetyk oraz komforcie pacjentów stąd też ogromną uwagę zwracam na ich samopoczucie uwzględniając zarówno aspekty fizyczne jak i psychiczne podczas prowadzenia dietoterapii. Nie uznaję podejścia ,,taka Pani/Pana uroda” i zawsze dążę do znalezienia przyczyny problemu. Pracuję bazując na doniesieniach naukowych, nie trendach dotyczących diet.
Prywatnie jestem pasjonatką nauki języków, podróży, poznawania nowych miejsc, smaków i kultur.
